125 lat temu, 16 czerwca 1895 r., urodził się Antoni Chruściel „Monter” – generał, komendant Okręgu Warszawa ZWZ-AK, bezpośredni dowódca oddziałów walczących w Powstaniu Warszawskim.
Przed I wojną światową działał w ruchu niepodległościowym. Od 1909 r. brał udział w tajnym skautingu w Jarosławiu. W 1914 r. wraz z drużyną skautową wstąpił do Legionu Wschodniego. Po jego rozwiązaniu we wrześniu 1914 r. został wcielony do armii austriackiej.
Po ukończeniu szkoły podoficerskiej i szkoły oficerów rezerwy od maja 1915 r. dowodził plutonem, był instruktorem szkoły podoficerskiej i dowódcą kompanii w austriackim 90 pułku piechoty, składającym się w większości z Polaków.
W listopadzie 1918 r. razem z 90 pp. powrócił z Ukrainy z bronią i sprzętem wojskowym do garnizonu w Jarosławiu.
Od grudnia 1918 r. służył w Wojsku Polskim. Jako dowódca kompanii 14 pułku piechoty brał udział w walkach z Ukraińcami, a następnie w wojnie z bolszewikami. W 1922 r. przeniesiony został do 42. pp. w Białymstoku, w którym objął stanowisko dowódcy kompanii.
We wrześniu 1923 r. uzyskał absolutorium na Wydziale Prawno-Historycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Miesiąc później został przydzielony do lwowskiego Korpusu Kadetów, gdzie został dowódcą kompanii.
W 1927 r. przeniesiono go do 6 pułku strzelców podhalańskich w Stryju. Objął w nim stanowisko dowódcy batalionu.
W 1931 r. ukończył Wyższą Szkołę Wojenną (WSWoj.). Następnie do 1934 r. był wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Od października 1934 do grudnia 1936 r. wykładał taktykę w WSWoj. w Warszawie. W latach 1935–1937 wchodził w skład komitetu redakcyjnego „Przeglądu Piechoty”.
W 1937 r. objął stanowisko dowódcy 40 pp. we Lwowie, a w marcu 1938 r. 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców im. T. Kościuszki, stacjonującego w Brześciu nad Bugiem. Walczył na jego czele w kampanii polskiej 1939 r., biorąc udział w obronie Twierdzy Modlin. Po kapitulacji został wzięty do niewoli i osadzony w niemieckim obozie jenieckim w Działdowie. Pod koniec października 1939 r. został z niego zwolniony.
Od kwietnia 1940 r. dział w Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), początkowo pełniąc funkcję szefa wydziału taktyczno-wyszkoleniowego Komendy Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Następnie od października 1940 do maja 1941 r. zajmował stanowisko szefa Sztabu i zastępcy komendanta Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto płk. Zdzisława Zajączkowskiego.
W maju 1941 r. został mianowany Komendantem Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Posługiwał się kolejno pseudonimami: Adam, Ryż, Dozorca, Monter, Sokół, Konar, Madej, Nurt, Cięciwa, X, ponownie Adam, Monter i Nurt.
Rozkazem Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego z sierpnia 1942 r. mianowany został pułkownikiem służby stałej.
Podczas narad ścisłego kierownictwa Armii Krajowej w końcu lipca 1944 r. należał do zwolenników powstania w Warszawie. To właśnie on zaproponował, by zryw rozpocząć o godz. 17.00. Uzasadniał to m.in. tym, że w popołudniowym tłoku na ulicach żołnierzom podziemia łatwiej będzie niepostrzeżenie dotrzeć na miejsca zbiórek.
31 lipca przekazał komendantowi głównemu AK gen. Tadeuszowi Komorowskiemu „Borowi” nieprecyzyjną – jak się potem okazało – wiadomość o tym, że sowieckie czołgi są już na przedmieściach Pragi. Ta niesprawdzona informacja wywiadu była jednym z powodów, dla którego wahający się jeszcze „Bór” podjął ostatecznie decyzję, że powstanie wybuchnie 1 sierpnia.
W Powstaniu Warszawskim Chruściel był dowódcą całości walczących sił.
Charakteryzując go mjr Kazimierz Larys, szef Wydziału V (łączności) Komendy Okręgu Warszawskiego AK, mówił: „Wybitny żołnierz, który doskonale rozumiał ciężar odpowiedzialności na swoich barkach. Był pełen entuzjazmu dla powstania i w każdym z oddziałów, którymi on dowodził, również panował ten nastrój i dał się odczuć. Ofiarny jako żołnierz w obliczu niebezpieczeństwa, chodził do pierwszych linii bojowych i miał zawsze kontakty ze swoimi żołnierzami i z dowódcami na poszczególnych odcinkach”. (J. K. Zawodny „Uczestnicy i świadkowie Powstania Warszawskiego. Wywiady”)
14 września 1944 r. Chruściel awansowany został do stopnia generała brygady rozkazem Naczelnego Wodza „za wybitne dowodzenie i przykład osobistego męstwa w walkach o Warszawę”.
Od 20 września 1944 r. dowodził nowo utworzonym Warszawskim Korpusem AK: odziały Śródmieścia przemianowano na 28 Dywizji Piechoty AK im. Stefana Okrzei, Żoliborza na 8. DP AK im. Romualda Traugutta, a Mokotowa na 10 DP im. Macieja Rataja.
Po kapitulacji oddziałów powstańczych przebywał w oflagu Langwasser koło Norymbergii, a od lutego 1945 r. w obozie Colditz koło Lipska, gdzie w maju uwolniły go oddziały US Army.
Po zakończeniu działań wojennych objął w Londynie stanowisko zastępcy Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych, następnie był Inspektorem Komisji Likwidacyjnej.
Od marca 1947 był członkiem Rady Naczelnej Koła AK. Po demobilizacji oddziałów polskich w 1948 r. pozostał na emigracji w Londynie.
Decyzją komunistycznej Rady Ministrów z 26 września 1946 r. został pozbawiony obywatelstwa polskiego. Decyzję tę uchyliła 23 listopada 1971 r. Rada Państwa PRL już po jego śmierci (nie ogłaszając tego publicznie).
Od 1956 r. przebywał w Waszyngtonie, gdzie pracował w biurze adwokackim, a potem jako tłumacz.
Zmarł 30 listopada 1960 r. w Waszyngtonie. Początkowo pochowany został na cmentarzu Mount Oliver w Waszyngtonie. W 1970 r. z inicjatywy Polonii jego szczątki przeniesiono do sanktuarium Doleystown w Pensylwanii, zwanego amerykańską Częstochową.
W lipcu 2004 r. urny z prochami dowódcy Powstania Warszawskiego gen. bryg. Antoniego Chruściela „Montera” i jego żony Walerii zostały złożone na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Gen. Antoni Chruściel odznaczony był m.in. Złotym i Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, Złotym Krzyżem Zasługi oraz czterokrotnie Krzyżem Walecznych.
W 1947 r. Kapituła Orderu Virtuti Militari na wniosek gen. T. Bora-Komorowskiego przyznała gen. Chruścielowi Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari. (PAP)
