15 lipca 1987 r. – Sejm PRL przyjął ustawę o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Wyznaczono mu zadanie interweniowania w wypadku naruszania wolności obywatelskich przez administrację państwową. Urząd miał się stać jednym z filarów polskiej demokracji.
„W sprawach o ochronę wolności i praw człowieka i obywatela Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej” – głosi ustawa o RPO.
Z kolei zgodnie z zapisami polskiej konstytucji z 1997 r. RPO stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w ustawie zasadniczej i przepisach. „Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swojej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie” – głosi konstytucja. Konstytucyjnie zagwarantowano też, iż „każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do RPO z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej”.
Prof. Ewa Łętowska, wybrana w listopadzie 1987 r. na pierwszego RPO rozpoczęła działalność od początku 1988 r. Pisała później o początkach tego urzędu: „Wymyślono Rzecznika Praw Obywatelskich raczej jako dekorację niż poważny organ państwowy. (…) Nie miałam wątpliwości, że sama funkcja rzecznika została pomyślana jako marionetkowa, uznana za ozdobnik i przeznaczona na +utrupienie+”. Rzecznik w wyniku przemian demokratycznych szybko jednak zaczął odgrywać ważną rolę. Łętowska pytana w 2008 r., co wówczas było dla niej jako RPO najważniejsze odpowiedziała, że „potrzeba takiego myślenia o prawie, które pozwala patrzeć na przepisy przez pryzmat praw i wolności człowieka”.
„Rzecznik to nie Janosik, ani Matka Boska Litościwa, to urząd, którego działanie nie jest oparte na miłosierdziu lecz zasadzie, iż każdy obywatel dlatego, że jest obywatelem, ma dostać to, co mu się jako obywatelowi w prawie gwarantuje. Tylko tyle i aż tyle” – mówiła Łętowska w 1992 r. w wywiadzie-rzece pt. „Baba na świeczniku”.
Kolejnymi osobami pełniącymi funkcję RPO były: prof. Tadeusz Zieliński (1992-1996), prof. Adam Zieliński (1996 – 2000), prof. Andrzej Zoll (2000 – 2006) i dr Janusz Kochanowski (2006 – 2010), który zginął 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie smoleńskiej, dr hab. Irena Lipowicz (2010-2015). Obecnie Rzecznikiem Praw Obywatelskich jest dr Adam Bodnar (2015-). (PAP)
