6 lutego 1989 r. w Warszawie rozpoczęły się obrady Okrągłego Stołu. W odpowiedzi na nie w Jastrzębiu-Zdroju odbył się Kongres Opozycji Antyustrojowej, w którym uczestniczyli przeciwnicy negocjacji z władzami komunistycznymi. Ponad 120. uczestników spotkania zatrzymała Służba Bezpieczeństwa – urządzano łapanki na dworcach, blokady dróg, zatrzymywania odbywały się w mieszkaniach, autobusach i pociągach.
25 lutego 1989 r. w kościele NMP w Jastrzębiu-Zdroju spotkali się przedstawiciele ugrupowań opozycyjnych przeciwnych obradom Okrągłego Stołu. Inicjatorami byli: Rinaldo Betkiewicz i Jarosław Podworski z PPS-Rewolucja Demokratyczna. Uczestnicy ogłosili tzw. Kongres Opozycji Antyustrojowej, który miał doprowadzić do stworzenia „ponadpartyjnego ruchu politycznego, w którym uczestniczą […] wszyscy ci, dla których wyjście z systemu totalitarnego jest jedyną szansą na godne życie”. Jak można było przypuszczać SB od razu zainteresowała się działalnością opozycjonistów nie akceptujących rozmów Lecha Wałęsy z władzami komunistycznymi.
W konsekwencji ok. 120 osobom Służba Bezpieczeństwa uniemożliwiła udział w Kongresie. Rano 25 lutego 1989 funkcjonariusze SB weszli do Biura KOA w Katowicach i urządzili tam tzw. kocioł. Zatrzymano ok. 30 osób; wiele innych zatrzymano na ulicach Katowic, dworcach PKP i PKS; największą blokadę zorganizowano wokół Jastrzębia-Zdroju, z samochodów i autobusów wyciągano ludzi, których nie udało się zatrzymać w Katowicach.
Ostatecznie w Kongresie uczestniczyło zaledwie 58 osób, reprezentujących NZS, KPN, PPS-RD, Solidarność Walczącą, MRKS, Ruch WiP oraz oponentów Lecha Wałęsy z Grupy Roboczej KK „S”. W wydanym oświadczeniu stwierdzano, że celem KOA jest „zniesienie monopolistycznej władzy PZPR i doprowadzenie do pełnej demokracji politycznej i gospodarczej, do wolnych wyborów”. Oceniano, że „kompromisy z komunistami, niezależnie od intencji tych, którzy je zawierają, służą jedynie podtrzymywaniu upadającego reżimu”. Z powodu zbyt wielkich różnic programowych, jak też przeciwdziałań podjętych przez SB, Kongres nie przejawiał większej aktywności.
21 maja 1989 r. w Collegium Witkowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego odbyło się 2. spotkanie KOA, zorganizowane przez działaczy WiP i PPS-RD, na którym wezwano do bojkotu wyborów parlamentarnych zapowiedzianych na 4 czerwca 1989 r. Opozycjoniści skrytykowali politykę Lecha Wałęsy oraz przyjęto oświadczenie popierające protest chińskich studentów w Pekinie.
Kongres, wbrew intencji organizatorów, nie odegrał roli platformy integrującej radykalną opozycję, która była zbyt słaba, by przebić się ze swoimi hasłami do szerszego kręgu odbiorców, a jej potencjał był dodatkowo pomniejszany przez brak trwałego porozumienia między poszczególnymi ugrupowaniami (także z powodu dezintegracyjnych działań SB). W efekcie skutecznie uniemożliwiło to radykalnej części opozycji wykorzystanie rosnącego w pierwszych miesiącach 1989 r. niezadowolenia społecznego. Wobec tego organizacja nie odegrała już większej roli w procesie przemian ustrojowych.
***
W 2020 r. IPN wydał monografię pt. „Solidarność Walcząca” autorstwa Krzysztofa Brożka i Grzegorza Surdy. Biogramy i doświadczenia członków Solidarności Walczącej wykraczają poza historię samej SW. Ich doświadczenia sięgają głębiej, nie tylko w NSZZ Solidarność lat 1980-1989 czy opozycję lat siedemdziesiątych. Sami bohaterowie odwołują się także do inspiracji podziemiem niepodległościowym czasów II wojny światowej czy lat stalinowskich, często też w ich wspomnieniach pobrzmiewa tradycja przedwojennych Kresów. Opublikowane wspomnienia mogą być pomocne dla badaczy w ich pracy naukowej, a dla pozostałych czytelników – po prostu interesujące jako całkiem nieodległe w czasie, a niezwykłe ludzkie historie. Niniejsza pozycja dostępna jest w naszych księgarniach stacjonarnie lub online.
W 2017 r. IPN opublikował monografię pt. „Anatomia rewolucji. Narodziny ruchu społecznego Solidarność w 1980 roku” autorstwa Tomasza Kozłowskiego. Książka opisuje historię oraz mechanizmy powstawania Niezależnego Samorządnego Związku zawodowego „Solidarność” w 1980 r. W kolejnych rozdziałach przedstawiony jest proces pojawienia się fali strajkowej oraz jej wpływ na narodziny ruchu społecznego. Założeniem badawczym jest pytanie o kształt mobilizacji. W pracy został zrekonstruowany proces zawiązywania się protestów oraz ich dyfuzji, czy to w pojedynczym zakładzie, czy też później, w całym regionie. Niniejsza pozycja dostępna jest w naszych księgarniach stacjonarnie lub online.
W 2019 r. IPN wydał książkę pt. „Radykałowie Solidarności. Kierownictwo MKZ Katowice w sporze o program i taktykę działania NSZZ Solidarność w latach 1980-1981”. Autorka Katarzyna Wilczok prezentuje koncepcje programowe i taktykę działania MKZ Katowice, ukazując zakres wpływu regionalnej struktury na przyjęte przez Związek rozwiązania. Podejmuje też analizę kwestii radykalizacji ośrodka katowickiego w perspektywie SB i władz PRL, w której jego działaczy zaliczono do tzw. ekstremy „Solidarności”, wyjaśniając, czym była twarda linia Katowic. Niniejsza pozycja dostępna jest w naszych księgarniach stacjonarnie lub online.
Zachęcamy również do zapoznania się z materiałami dotyczącymi Solidarności i działalności opozycji antykomunistycznej, które się znajdują w portalu przystanekhistoria.pl i na innych stronach IPN:
- Krzysztof Brzechczyn, Sprzeciw wobec ugody przy „okrągłym stole”
- Filip Musiał, Okrągły Stół w pamięci Polaków
- Włodzimierz Suleja, Okrągły Stół
- Kinga Hałacińska, Solidarność na ulicach
- Przemysław Zwiernik, „Pokojowa przebudowa ustrojowa”? Wybory 4 czerwca 1989 r. na łamach poznańskiej prasy niezależnej
