Raport: stałe pogarszanie się kondycji psychicznej uczniów w kolejnych fazach epidemii

Wyniki badań pokazują sukcesywne pogarszanie się kondycji psychicznej uczniów w kolejnych fazach epidemii – czytamy w raporcie przygotowanym przez Instytut Profilaktyki Zintegrowanej (IPZIN).

Raport „Jak wspierać uczniów po roku epidemii? Wyzwania i rekomendacje dla wychowania, profilaktyki i zdrowia psychicznego” Instytut przygotował na zlecenie Ministerstwa Edukacji i Nauki.

W kolejnych badaniach przeprowadzonych przez IPZIN od kwietnia do grudnia 2020 r. uczestniczyło łącznie ponad 11 tys. uczniów, rodziców i nauczycieli.

„Ich wyniki pokazują, że trwający od roku czas epidemii COVID-19 i związany z nim reżim sanitarny (zwłaszcza aspekt izolacji społecznej) prowadzi do coraz większego pogarszania się kondycji psychicznej uczniów. Według ekspertów zjawisko to może się nadal pogłębiać, nawet po wygaśnięciu epidemii” – czytamy w informacji o badaniu.

Pokazało ono, że w końcu 2020 r. 23 proc. badanych chłopców i 36 proc. dziewcząt miało niski wskaźnik „indeksu kondycji psychicznej” (ogólne samopoczucie i psychiczne radzenie sobie z sytuacją), a kolejne 23 proc. chłopców i 24 proc. dziewcząt średni wskaźnik indeksu.

„Po wielu miesiącach epidemii i nauczania zdalnego mniej niż połowa uczniów dobrze sobie radzi z sytuacją. Widoczne jest, że dziewczęta gorzej psychicznie znoszą trudy związane z przedłużającym się stanem izolacji. Z osłabioną kondycją psychiczną wiąże się podwyższona depresyjność, częściej odczuwane poczucie osamotnienia, irytacji i braku energii, a także większa ilość problemów z nauką zdalną i silniejsze przeżywanie stresu szkolnego” – czytamy.

Badania pokazują też, że w czasie epidemii nastąpił ponaddwukrotny wzrost liczby uczniów często doświadczających cyberprzemocy (3 razy lub więcej w okresie ostatniego miesiąca). Wskaźnik ten wzrósł z 2 proc. do 5 proc.

Autorzy raportu informują, że w czasie drugiej fali pandemii, jesienią 2020 r., lęki rodziców o zdrowie psychiczne dzieci osiągnęły alarmujący poziom. Obawę, że obecna sytuacja negatywnie wpłynie na psychikę dzieci miało ponad 77 proc. rodziców i jest to o 33 proc. więcej niż wiosną 2020 r. O 23 proc. wzrosła liczba rodziców obawiających się o uzależnienie dzieci od internetu (z 53 proc. do 76 proc.), a o 16 proc. obawa rodziców, że ich dzieci nie podołają obowiązkom szkolnym (z 49 proc. do 65 proc.).

„Badania prowadzone w kolejnych fazach epidemii potwierdzają, że kluczowym czynnikiem wpływającym pozytywnie na psychikę dzieci i młodzieży jest wsparcie najbliższego otoczenia – rodziców, rodzeństwa, dalszej rodziny, rówieśników i nauczycieli. Duże znaczenie mają proste i zwyczajne formy wsparcia takie, jak: rozmowy, zainteresowanie samopoczuciem, pomoc w nauce, wspólne żarty czy drobne pozytywne gesty ze strony innych, począwszy od zwykłego uśmiechu, docenienia, komplementu czy emotikona. W rozmowach z dziećmi ważne jest nieunikanie pytań o to, jak przeżywają one aktualną sytuację. Ważne jest też, aby miały poczucie, że zostały wysłuchane i zrozumiane” – czytamy.

Wskazano, że czynnikiem wzmacniającym psychikę i pomagającym w radzeniu sobie z czasem epidemii jest wspólne granie w gry planszowe. „Robienie czegoś odprężającego wspólnie z innymi – i to nie za pośrednictwem internetu – jest efektywnym sposobem na podniesienie dzieci na duchu” – zaznaczono.

W raporcie zawarto osiem wniosków: 1. Wyniki badań pokazują sukcesywne pogarszanie się kondycji psychicznej uczniów w kolejnych fazach epidemii; 2. Najważniejszym czynnikiem chroniącym zdrowie psychiczne uczniów w czasie epidemii jest wielkość, jakość i dostępność sieci wsparcia (rodzina, rówieśnicy, nauczyciele i wychowawcy, specjaliści w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, itp.); 3. Obniżenie kondycji psychicznej dzieci i młodzieży w czasie epidemii i izolacji jest czynnikiem sprzyjającym wzrostowi zachowań ryzykownych i problemowych zarówno w czasie jej trwania, jak i po zakończeniu; 4. Istnieje udokumentowany badaniami związek pomiędzy kondycją psychiczną młodzieży a przestrzeganiem reguł sanitarnych. Im gorsza kondycja psychiczna, tym słabsze przestrzeganie zasad; 5. Wypełnianie roli wychowawczej przez rodziców i nauczycieli jest w czasie epidemii znacznie utrudnione. Wynika to z dodatkowych obciążeń i stresów związanych z zagrożeniami epidemicznymi, ale także z izolacją, zdalnym nauczaniem i pracą zdalną; 6. Badania lokalnych środowisk szkolnych z czasu epidemii pokazują, że w relacjach między uczniami, rodzicami i nauczycielami dzieje się wiele wzajemnego dobra, pomimo trudności, uciążliwości i obaw, których wszyscy doświadczają; 7. W systemie edukacji jednym z ważnych narzędzi oddziaływania wychowawczego jest lekcja wychowawcza. W świetle badań większość uczniów widzi potrzebę takich lekcji oraz wyraża konkretne potrzeby dotyczące jej treści i formy; 8. Wyniki badań ewaluacyjnych wybranych programów profilaktycznych online potwierdzają skuteczność tych programów w umacnianiu kondycji psychicznej uczniów oraz to, że także działania zdalne mogą być efektywne, przy spełnieniu określonych warunków.

Na podstawie wyników badań autorzy raportu przedstawili 14 rekomendacji dla systemu edukacji, mających przeciwdziałać pogarszaniu się stanu psychicznego uczniów i przyczynić się do jego poprawy. Zaznaczyli, że wzięli przy tym pod uwagę to, że najważniejsze osoby mające wspierać uczniów, czyli rodzice i nauczyciele, też zostały dotknięte psychicznymi skutkami epidemii.

„Znacząco utrudnia to dorosłym sprostanie zwiększonym potrzebom dzieci i młodzieży” – zaznaczono.

W rekomendacjach wskazano, że działania na rzecz wsparcia psychicznego dzieci i młodzieży powinny stać się priorytetem systemu edukacji w obecnej fazie pandemii i w okresie bezpośrednio po jej wygaśnięciu. Zaznaczono, że konieczne jest objęcie troską i wsparciem psychicznym wszystkich uczniów, a nie tylko tych uczniów, którzy są w bardzo złej kondycji psychicznej.

Zarekomendowano, że konieczne jest wprowadzenie rozwiązań systemowych ułatwiających jak najpełniejsze wykorzystanie potencjału leżącego w naturalnych zasobach wsparcia dostępnych w najbliższym otoczeniu dzieci i młodzieży (rodzice i rodzina, nauczyciele i wychowawcy, pedagog i psycholog szkolny, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, sprawdzone programy profilaktyczne i realizujące je podmioty).

„Nie wystarczy zwiększanie ilości i dostępności specjalistów (pedagogów, psychologów, psychiatrów, psychoterapeutów). Konieczne jest poszerzanie kompetencji i wiary we własny wpływ osób oddziałujących w skali najbardziej masowej (rodzice, nauczyciele i wychowawcy)” – zaznaczono.

„W obecnej sytuacji konieczne jest dostosowanie wymagań związanych z realizacją podstawy programowej do zmniejszonej efektywności kształcenia wynikającej z osłabionej kondycji psychicznej uczniów oraz niższej efektywności nauczania zdalnego” – czytamy w rekomendacjach.

„Należy zlecić szybkie i sprawne przeprowadzenie analizy obciążeń nauczycieli, wychowawców i pedagogów, związanych z dokumentacją i sprawozdawczością w celu sprawdzenia, czy istnieje możliwość choćby częściowego zmniejszenia ilości czasu i energii poświęcanej przez kadrę pedagogiczną szkół na tego typu zadania” – stwierdzono.

W rekomendacjach wskazano też, że należy zapewnić równowagę między wymogami reżimu sanitarnego a działaniami chroniącymi zdrowie psychiczne uczniów. Zalecany jest również jak najszybszy powrót do nauczania stacjonarnego lub przynajmniej hybrydowego wszystkich uczniów (jeśli nie w całej Polsce, to choćby w pojedynczych regionach, jeśli tylko względy epidemiologiczne na to pozwolą).

„W szczególności wskazany jest powrót do szkół uczniów klas maturalnych i klas ósmych, które poddane są silniejszej presji i mają większe obawy o przyszłość niż inne roczniki” – zaznaczono.

Rekomenduje się także wykorzystanie w pełni potencjału zawartego w pracy wychowawczo-profilaktycznej wychowawców szkolnych i w lekcjach wychowawczych.

„Wsparcie psychiczne ze strony wychowawców to działanie o skali najbardziej masowej. Konieczne jest uświadomienie wychowawcom ich roli i wpływu oraz wskazanie prostych sposobów troski o kondycję psychiczną uczniów (zwykłe rozmowy, zainteresowanie przeżyciami uczniów, proste zabawy integracyjne, wstępne rozpoznanie dotyczące liczby uczniów o bardzo złej kondycji psychicznej, którzy mogą wymagać większej pomocy)” – czytamy.

„Konieczna jest bardziej intensywna, dwustronna współpraca nauczycieli i wychowawców (którzy są najbliżej uczniów) z pedagogiem/psychologiem szkolnym oraz pracownikami poradni psychologiczno-pedagogicznych. Od nauczycieli i wychowawców wymaga to sprawnego przekazywania informacji o zaobserwowanych problemach oraz gotowości do podwyższania własnych kompetencji wychowawczych i psychologicznych” – zaznaczono.

Wskazano, że niezbędna jest szeroka realizacja skutecznych i sprawdzonych programów profilaktycznych, które pomogą zapobiec odreagowywaniu stresów czasu epidemii w szkodliwe sposoby i „rozhamowaniu” po rozluźnieniu reżimu sanitarnego, zakończeniu okresu izolacji i powrotu dzieci i młodzieży do grup rówieśniczych.

„Doświadczenia praktyczne nagromadzone w okresie epidemii jednoznacznie pokazują, że udzielenie wsparcia psychicznego oraz osiągnięcie celów profilaktycznych jest możliwe także poprzez działania w formie online. Programy profilaktyczne oparte na podstawach naukowych realizowane po powrocie do nauki stacjonarnej powinny być realizowane zgodnie ze standardami gwarantującymi ich skuteczność” – podano.

„W okresie II semestru roku szkolnego 2020/2021 i I semestru roku szkolnego 2021/2022 potrzebna jest maksymalna intensyfikacja działań mających na celu: a. podniesienie kondycji psychicznej uczniów, b. zbudowanie dobrych relacji i ponowną integrację klas, c. pomoc w adaptacji do rytmu nauki stacjonarnej lub hybrydowej(a być może także pomoc w adaptacji do kolejnego okresu zamknięcia szkół). Potrzebna jest dawka +uderzeniowa+ takich działań” – czytamy.

„Konieczne jest podjęcie konkretnych działań mających na celu troskę o dobre wzajemne relacje w środowisku szkolnym pomiędzy jego głównymi podgrupami: uczniami, rodzicami i nauczycielami” – dodano.

Zauważono, że w całkowicie nowej sytuacji epidemii, nauczania zdalnego, nauczania hybrydowego i spodziewanego powrotu do nauczania stacjonarnego bardzo potrzebne jest zbieranie dobrych praktyk dotyczących konkretnych działań i sposobów wsparcia wychowawczego, profilaktycznego i pomocowego oraz zorganizowanie ich wymiany na poziomie ogólnopolskim, regionalnym i lokalnym.

„Wprowadzając rozwiązania systemowe umożliwiające realizację priorytetu związanego z wychowaniem, profilaktyką i wsparciem psychicznym uczniów należy dopuścić elastyczną możliwość decydowania o konkretnych formach i wariantach ich wdrażania przez poszczególnych dyrektorów szkół” – zaznaczono.

Wskazano, by opracowując rozwiązania systemowe, nie zapomnieć o tych uczniach, których czas epidemii skonfrontował z nietypowymi, szczególnymi problemami wynikającymi z ich sytuacji życiowej, rodzinnej, prawnej lub zdrowotnej.

Jak podano, zawarte w raporcie wnioski z badań i rekomendacje były pomocne przy tworzeniu „Programu wsparcia psychologiczno-pedagogicznego dla uczniów i nauczycieli w pandemii”, ogłoszonego przez Ministerstwo Edukacji i Nauki. (PAP)

Autorka: Danuta Starzyńska-Rosiecka